░▒ هفت خط ▒░

با ما همراه باشید...

░▒ هفت خط ▒░

با ما همراه باشید...

سازشناسی (بخش دوم)

 

سازشناسی - سازهای ضربی

حصول صوت در این دسته از سازها بر اثر کوبیدن جسمی با نرمی یا سختی معین بر پوستی که بر سطح دایره ای شکل حلقه، استوانه یا کاسه ای کشیده شده یا بر اثر کوبیده شدن دو جسم سخت ( و غالباً زنگ وار) صورت می گیرد
در برخی از سازها که پوست بر حلقه یا استوانه کشیده شده ، ممکن است یکی از سطوح بدون پوست باشد و در نوع دیگر هر دو سطوح با پوست پوشانده شود
صوت سازهای ضربی پوستی ، برخی با «ارتفاع» ( زیر و بمی ) نامعین و بعضی با ارتفاع معین می باشد

بیشتر سازهای پوستی ایرانی ، ضربه زدن توسط انگشتان هر دو دست نوازنده صورت می گیرد. سازهای «زنگ وار» و «نیمه زنگ وار» غالباً بدون ارتفاع معین هستند.

 

سازشناسی - سازهای ضربی - تمبک

 این ساز از دو قسمت کلی و استوانه ای شکل تشکیل شده : قسمت اول (بالا و هنگام نواختن: جلو) به قطر تقریبی 25 تا 30 سانتیمتر و به طول 45 سانتیمتر که سطح بالائی آن پوست کشیده شده و در پائین به قسمت دوم متصل شده است و این قسمت عبارتست از استوانه باریک تری که در انتها (پائین) کمی گشاده تر شده و به دهانه ای باز منتهی گشته است

جنس تمبک معمولی از چوب است. تمبک به منظور نواختن ، بطور افقی روی ران نوازنده قرارمی گیرد و او دست چپ خود را در بالا و دست راست را در کنار راست تمبک قرار می دهد و با انگشتان ، نرمه و تمام دست خود بر قسمتهای مختلف (مرکز، میان، کنار) پوست می کوبد
صوت تمبک بدون ارتفاع معین است
از آنجا که وسیله کوبیدن روی ساز ، انگشتان انسان است و این وسیله قادر است بر روی تمبک ریزه کاری و شیرینکاری های فراوان اعمال کند ، می توان از آن به عنوان «تکنواز» استفاده های شایان و جالب کرد

نقش همنوازی در این ساز نه فقط همراهی ساز یا آواز و تأمین و نگهداری «ضرب» موسیقی است ؛ بلکه طی 25 سال اخیر به ابتکار حسین تهرانی و همکاری دیگران ، ارکستری مرکب از «گروه تمبک نوازان» تشکیل شده و قطعه هائی اجرا کرده اند.

 

سازشناسی - سازهای ضربی - تمبک زورخانه

شکل ظاهری آن با تمبک معمولی کمی اختلاف دارد. قسمت بالائی آن به شکل جام و قسمت دنباله (در پائین) مخروطی تر از تمبک معمولی است

علاوه بر این ، تمبک زورخانه را از گل پخته می سازند. صدای آن نیز بم تر و قوی تر از تمبک معمولی است. بلندی ساز 45 و قطر دهانه پوستی 48 سانتیمتر است.

 

سازشناسی - سازهای ضربی - دُهُل

 این ساز متشکل است از استوانه ی کوتاهی از جنس چوب که قطر دایره آن حدود یک متر و ارتفاع آن 25 تا 30 سانتیمتر است و بر دو سطح دایره ای شکل جانبی آن پوست کشیده شده است

بر دو نقطه از بدنه استوانه ، در انتها تسمه ای ثابت شده که نوازنده هنگام نواختن آن را به گردن می اندازد و به این ترتیب دهل در جلوی سینه و شکم او طوری قرار می گیرد که سطوح پوست دار در جوانب راست و چپ واقع شوند

نوازنده در دست راست خود چوبی به شکل عصا و در دست چپش ترکه ای نازک می گیرد و با آنها بر روی سطوح پوستی می کوبد ؛ یا آن که ترکه را به پوست چپ می چسباند و با عصا به پوست راست می کوبد

صدای این ساز ارتفاعی نامعین دارد. دهل ، سازی کاملاً محلی و «همراهی کننده» (بیشتر با سرنا) است.

 

سازشناسی - سازهای ضربی - دایره

 این ساز متشکل است از حلقه ای چوبی به عرض 5 تا 7 و قطر دایره ای از 25 تا 40 سانتیمتر است که بر یکی از سطوح جنبی دایره ای شکل آن پوست کشیده شده و در جدار داخلی ساز حدود چهل حلقه ی فلزی کوچک به فواصل مساوی آویزان شده است

در یکی از نقاط جدار چوبی سوراخی است که نوازنده انگشت شست دست راست را در آن داخل می کند و به این وسیله ساز را نگه می دارد و با بقیه انگشتان هر دو دست بر پوست می کوبد و در عین حال ساز را کمی سریعتر حرکت می دهد تا حلقه های کوچک داخلی ، همراه با صدای کوبیدن انگشتان ، صوتی زنگ وار نیز حاصل کند

هیچ یک از اصوات ساز ، حائز ارتفاع معین نیستند. این ساز بیشتر شهری است تا محلی.

 

سازشناسی - سازهای ضربی - نقاره فارس

مانند دو تای قبلی جفتی است ولی بزرگ تر از آنها و اختلاف زیادتری در اندازه های هر یک نسبت به دیگری دارد (قطر دهانه شان 23،37 سانتیمتراست)

شکل آنها نیز «خمره ای» فشرده است

نقاره فارس برای ساختن نقاره های جدید ، زمینه و مدل قرار گرفته است.

 

سازشناسی - سازهای ضربی - نقاره

 این ساز به انواع و اندازه های مختلف در نقاط کشور وجود دارد :::
نقاره شمال:
از دو کاسه سفالین (یکی کمی کوچک تر از دیگری) تشکیل شده است

این ساز را معمولاً با دو چوب و گاه با دست می نوازند و قطر دهانه کوچک ، 16و بزرگ ، 22 سانتیمتراست
نقاره کردستان:
تقریباً به شکل بالا ولی بزرگ تر است که آن را گاه به اسب می بندند و نوازنده سوار اسب آن را با دست می نوازد.

 

سازشناسی - سازهای ضربی - گَوَرگِه

شکل خارجی ساز شبیه به سطل یا گلدان و از جنس فلزاست

روی آن را پوست کشیده اند و در نوع شهری شده ی ساز ، آن را بر روی سه پایه هایی محکم کرده اند. ته «گلدان» بسته است
گورگه را با دو چوب می نوازند. این ساز اگر چه سازی محلی است اما اساساً فاقد شهرتی مانند «دهل» است. 

سازشناسی (بخش اول)

 

سازشناسی - سازهای بادی - نی

سازی است متشکل از یک لوله ی استوانه ای از جنس «نی» که سراسر طول آن از هفت «بند» و شش «گروه» تشکیل شده است ( به این دلیل این ساز را «نی هفت بند» نیز می گویند)

«نی» به قطرهای متفاوت (از 5/1 تا 3 سانتیمتر) و طولهائی مختلف (حدود 30 تا 70 سانتیمتر) ساخته شده است

در تمام آنها روی لوله، کمی در قسمت پائین ، 5 سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب قرارگرفته و در یک یا دو انتهای «نی» ، روکشی برنجی با طولی کوتاه ، لوله ی نی را پوشانده است و لبه ی لوله در قسمت دهانی ، آنقدر تیز است که می تواند لای دندانها قرار گیرد
نی از انواع سازهای بی زبانه است. هوا توسط نفس نوازنده از انتهای بالائی به درون فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیکترین سوراخ باز خارج می شود

بنابراین باز و بسته شدن سوراخها توسط انگشتان هر دو دست نوازنده، طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و کم کرده و در نتیجه صوت زیر و بم می شود

ساز را نمی توان «کوک» کرد، یعنی کوک آن را - چنانکه در سازهای زهی، با پیچاندن گوشی ها میسر است - تغییر داد

بدین نسبت نمی توان آن را با ساز دیگر منطبق کرد و از این رو معمولاً درنقش تکنواز ظاهرمی شود. گاه - اگر چه بسیار به ندرت - که بخواهند از صوت نی در همنوازی ارکستر استفاده کنند ، ناگزیر نوازنده ساز تعدادی نی را با کوکها (میدان صدا)ی مختلف فراهم کرده و در دسترس خود می گذارد تا در طی همنوازی یا همراهی صدای خواننده به تناسب موقع از یکی از نی ها استفاده کند
وسعت صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است ، ولی میدان صدا (یا کوک) در سازهای مختلف متفاوت می کند
اجرای اصوات در اکتاوهای بالاتر بوسیله فشار هوا عملی است

به عبارت دیگر با دو برابر کردن فشار صداهای حاصله یک اکتاو زیر می شود و باید دانست که هر نی فاقد یکی دو صدا است

نی از دسته سازهای محلی است و تقریباً در تمام ایران معمول است

نوازندگان محلی با ابتکاری سنتی تا اندازه ای ازقطع شدن صدای ساز ، هنگام تازه کردن نفس جلوگیری می کنند

به این صورت که در حین نواختن ، هوا را از بینی به ریه و نیز به «لُپها» داخل کرده ، ذخیره می کنند و این هوا را به تدریج به درون لوله می فرستند
نی همیشه سازی شهری بوده است...

 

سازشناسی - سازهای بادی - سُرنا

این ساز متشکل است از یک لوله مخروطی شکل ، که درانتهای بالایی آن «قمیش» قرار می گیرد

سرنا از دسته سازهای «دو زبانه» است و به این ترتیب «قمیش» آن از دو تیغه متکی به هم تشکیل شده و انتهای آن دو ، در حلقه ای مسطح محصور شده است
در روی لوله ، تعداد 6 تا 7 سوراخ تعبیه شده و نوازنده با گذاشتن و برداشتن انگشتان هر دو دست ، اصوات حاصله را زیر و بم می کند
وسعت صدا نیز در این ساز کاملاً ثابت نیست و واضح است که سرناهای بزرگتر میدان صدائی بم تر از سرناهای کوچک دارند
سرنا سازی نه تنها محلی بلکه قدیمی است

در اشعار شعرای ایران به کرات نام «سرنا» یا «سورنا» یا «سورنای» آمده است
در نواحی بختیاری و دزفول ، سرنای کوچک معمول است. سرنای محلی معمولاً با دهل نواخته می شود 

سازشناسی - سازهای بادی - کرنا

سازی است قدیمی و تاریخی که در استانهای مختلف ایران به شکل های متفاوت ساخته و اجرا می شود
کرنای شمال: آن را اخیراً «درازنای» نام نهاده اند. لوله فاقد سوراخ است و به همین دلیل حصول اصوات مختلف فقط به تغییر فشار هوای نفس آدمی میسر می گردد؛ در نتیجه تعداد اصوات آن بسیار محدود است

جنس آن از نی است و طول آن زیاد و گاه تا 3 متر می رسد

بر انتهای تحتانی ساز «کدوی پرورش داده ی» خمیده ای الصاق کرده اند

دهانی آن در واقع استوانه ی کوچکی است که روی لوله محکم شده و یک سوی آن تراش خورده و از همین سو هوا وارد لوله می شود
کرنای مشهد: جنس لوله ی آن از فلز و در طول لوله، بر زمینه عقاید مذهبی سازندگان ساز ، سه عدد «قبه ی» تزئینی ساخته شده است

فاقد سوراخ و «سر ساز» است. دهانی آن در کرنای ساخت محل بسیار ساده ساخته شده و نواختن آن را بسیار مشکل می کند

کرنای فارس: به مقیاس بزرگتر عیناً شبیه به سرنای دزفولی و بختیاری است

جنس آن ، نیمه ی بالایی از چوب است که سوراخها در این نیمه قرار گرفته و نیمه ی دیگر که با سرعت بیشتری گشاده می شود از فلزاست
کرنای فارس جدیداً به دو اندازه مختلف ساخته شده است

این کرنا ، سازی دو زبانه است. کرنا در تمام انواع خود سازی محلی است.